Kvamshumoren

Håkon Sveen i revyen «Trønder og døl»

HÅKON SVEEN: «Eg skal fortelja ei kvamshistorie.» Dei fleste som har vore på kurs, seminar eller i festlege lag, kjenner seg vel att? Neste same kor du er, vil du oppleve at ein eller annan i forsamlinga tek ordet og startar slik. Utanfor distriktet følgjer så ein stutt forklaring om kor Kvam ligg i landet, men jamnt over har eg inntrykk av at svært mange allereie veit kor bygda er. Slik sett har lynnet vore med på å setja kvamværen og heimplassen hans på kartet. Kvamværane blir sett på som lettliva og humoristiske. Forteljingane som blir serverte, kan nok ofte vera så som så, men stort sett er vinklinga positiv. Dessverre er det ein del som meiner at «alt tullprat» kjem frå Kvam, og jamsteller kvamshumoren med dårlege vitsar og molbohistorier. Det blir heilt feil.

Kvamshumoren er ikkje dei lange, innfløkte forteljingane som endar med ein dum replikk til slutt. Kvamshumoren er stutt, konsis og ofte med dobbelt botn. Det er den gode, treffande replikken der og da som er kjennemerket. Derfor er det nesten håplaust å gje skriftlege eksempel på kvamshumoren. Alt avheng av situasjonen. Kven som er der, kvar replikken blir servert og kvifor den kom. Dette er grunnen til at ikkje vil prøve meg på lange utgreiingar og djupe analysar. Det har eg ikkje bakgrunn til heller, forresten, så eg vil gje nokre stutte eksempel på det eg meiner er «typisk kvamvær».

Biltjuveri og halv pølse
For ein del år sidan vart Ola Lunde, ein god representant for dei yngre, ordrappe kvamværane innom på Tuckas gatekjøkken for at «stappe ei pøsje inni huggu». Ola er ikkje av den trimglade sjåførtypen, så bilen vart parkert rett utanfor inngangsdøra. Ola fekk servert pølse og brød. Dekorerte måltidet rikeleg med sennep og ketchup og var i ferd med å kose seg med første jafsen, da han oppdaga at bilen hans brått vart borte utafor gatekjøkkendøra. Med pølsa i munnen sprang Ola ut akkurat tidsnok til å bli for sein. Bilen og tjuven forsvann. Seinare på dagen vart Ola intervjua om hendingane på Opplandsradioen, og etter ei munter samtale avslutta reportaren slik:

-Var pølsa god da, Ola?

-Berre fyrste hælvdel’n! var det kjappe svaret.

Det høyrer md til historia at bilen vart attfunnen: Ola vart oppringt av Romerike politikammer midt på natta og fekk beskjed om at bilen sto på Lillestrøm. Dagen etter måtte Ola ta toget frå Vinstra for å hente bilen. Han var snøggast innom lensmannskontoret fyrst, og da han var på veg ned på stasjonen, oppdaga lensmannen han og ropte:

-Bilen din ha kome te rette. Du kan hente’n på Jessheim.
-Kåffår da, når’n står på Lillestrøm?

Lønn til gjødselpinnar
På sponplåtefabrikken heng dei gode kommentarane ofte laust i kjeften. Det fekk AP-politikar og fabrikkarbeidar Jan Tore Kamp oppleve etter siste stortingsvalet: Som alle veit, gjorde Kamp sitt parti det dårlegaste valet på fleire tiår. Dagen etter valet var det ein duknakka Ap-kar som rusla over lagergolvet i fabrikken. Den fyrste han møter, passer på å strø litt ekstra salt i såret:

-Ho kjem vel til å gå med til gjødselpinne lønna di nå, Jan Tore?
-Gjødselpinne? Kamp forstår ikkje kva som ligg bak, før oppfølginga kjem:
-Ja, hæng itte æille rosun med huggue i dag, da?

Vegtemperatur
For nokre år sidan fekk eg telefon frå ei sør-frondame. Ho hadde budd i Kvam i mange år og set stor pris på Kvamshumoren. Ho kom med eit godt eksempel på det som eg reknar for «typisk kvamvær.» Det var vinter og kaldt, og ho hadde vore på Rudlandsbutikken og handla. Der treftest samtidig to ekte kvamværar – Ivar Nordlien og han Asmund «oppved grinda», som vi sa da eg voks opp. Dei kommenterte vintertemperaturen på følgende måte:

-I dag er det kaldt, gut. Da va atten grader oppved hos me.
-Berre atten. Det er triogtjuge hos me, men så bur e ne’me væga.
-Ja, det er likeens støtt det, hos de’. Skull itte vore væg, ma!

Olaf i batt bakke
Olaf Systuggun Røssum og Grønne, gardskaren hans gjennom meir enn ein mannsalder, var eit velkjend arbeidspar i bygda. Olaf trufast på traktoren, Grønne på høylasset bak. Det var ikkje akkurat «Martin Schancke-fart» på ekvipasjen når dei gav seg i kast med vegen rett oppover brattaste jordet oppover mot garden. Grønne var nok litt av ein speloppmaker, og ein dag dei var midt oppe i brattaste henget, ropte han frå bak på høylasset:

-Olaf, Olaf!
Traktorføraren høyrde ropa, stana traktoren og ropte attende:
-Kå det æ?
-Her bli det vanskeleg å kåmmå åt att frå!

Ingenting å sjå neafor Skåbu!
Det går vel ikkje an å skrive om Kvamshumoren utan å ta med den forteljinga om tre kjende hestkarar på veg heim frå Skåbu ein haust for fleire år sidan. Gunnar Brendemoen sat i førarsetet. Einar Stormorken og Tor Killi var passasjarar. Det tok til å bli småskumt. Nedover mot Korpberget heng vegen stort sett på utsida av fjellveggen, og passasjerane vart slett ikkje tryggare av at det berre var parkeringslysa på bilen som fungerte. Det vart mørkare og mørkare, men Gunnar gjorde ikkje teikn til å stoppe. Tilslutt klarte ikkje Einar å dy seg.

-Men Gunnar, nå lyt du stoppe, oss ser da snart ingen ting!
Svaret kom kontant:
-Du ha nå vel for f.. foré her såpass mange gonge du au, Einar, at du væt at her neafor Skåbu er det ingen verdens ting å sjå!

Karane kom til Kvam utan meir akkedering.

Ulugom smågrisrøktar
At også den yngre garde ber Kvamshumoren vidare, fortel denne rispa frå ei fotballturnering litt lenger nord i dalen. Nokre småjenter frå Kvam sto og prata medan dei venta på neste kamp. Ein litt større gut gjekk forbi, og for å imponere flokken med fotballjenter, vart han, i det han passerte, enda meir «hjulbeint» enn han trong. Jenteflokken følgde han med augo. Guten tykte nok «fotball-ganga» hadde vore vellukka, heilt til den eine jenta utbraut:
Denne ha jammen vore låk te å passe smågris!

Olaf og Jalmar
Jalmar Jonsen og Olaf Knipløkken er to karar og har delt mykje av tida mi med dei siste femten åra. På eit vis er nok både eg og dei eit produkt av oppveksten min i Kvam. Dei gode replikkane hang laust i lufta ved Slettakrysset, mellom kortspelarane ovenfor gammelbua, ved kafeborda, inne i varmen frå bakaromnen eller der fotballen rulla på lykkjene omkring i bygda. Derfor tykkjer eg det er naturleg å runda av med Jalmar sin lyriske versjon av ei typisk kvamværsforteljing.

E’ gjekk og rusla gjennom åker’n,
e skull ned’åt Lauga og fisje fisk.
Da skræill ei stemme så stramt i luften.
Det va bondin sjølv, og hæinn va bisk:
«Fjern deg, gut! Det går ingen væg der,
og du flyg og trakke kårr enda kvæill!»
«E væt vel det, e, forbainna gauve,
men e er go gut, e finn fram læll!»

Frå Fronsbygdin 2003, publisert her første gong 16.2. 2014